Prawa pracownika. To warto wiedzieć o swoich prawach i ochronie prawnej w miejscu pracy

Pracownik, co do zasady, jest słabszą stroną stosunku pracy, niż pracodawca. Z tego właśnie względu przepisy rozciągają nad nim szeroki parasol ochronny. O jakich prawach i przywilejach pracowniczych w szczególny sposób powinniśmy pamiętać, będąc pracownikiem? Zapraszamy do lektury.

Zasada równego traktowania pracowników i zakaz dyskryminacji

Zasada równego traktowania pracowników oznacza, iż pracownicy, którzy wypełniają takie same obowiązki, mają równe prawa. Zasada ta dotyczy w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w zatrudnieniu i oznacza także równe prawo do awansowania, czy podnoszenia kwalifikacji.

Z powyższą zasadą połączony jest, również wyszczególniony w Kodeksie pracy, zakaz dyskryminacji, który w dużym stopniu jest po prostu odwrotnością zasady równego traktowania. Zakaz ten, zgodnie z literalnym brzmieniem przepisu, rozciąga się nie tylko na płeć, ale także wiek, niepełnosprawność, rasę, wyznawaną religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne i orientację seksualną.

Zakaz dyskryminacji dotyczy również zatrudnienia na określony i nieokreślony czas, a także zatrudnienia na pełny i niepełny wymiar czasu pracy. Pracodawca nie może dyskryminować pracownika ani bezpośrednio (traktując go w sposób mniej korzystny niż innych) ani pośrednio (np. ograniczając dostęp do określonych świadczeń dla pracowników, którzy posiadają mniejszy staż pracy, w sytuacji, gdy pracownikami takimi byłyby w większości kobiety lub pracownicy zatrudnieni na czas określony).

Prawo do godziwego wynagrodzenia oraz jego terminowego otrzymania

Prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę to podstawowe prawo pracownicze, którego źródła szukać należy nie tylko w Kodeksie pracy, ale także w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Na straży tego prawa stać ma między innymi instytucja minimalnego wynagrodzenia, która eliminować ma wyzysk i pracę za niegodne wynagrodzenie.

Zarobki każdego pracownika, oprócz tego, że wynosić muszą co najmniej tyle, ile ustalona odgórnie kwota płacy minimalnej, powinny być także adekwatne do posiadanych przez niego umiejętności, kwalifikacji i doświadczenia oraz wykonywanego zakresu obowiązków.

Pracownicy mają również prawo do terminowego otrzymania wynagrodzenia za wykonaną pracę. Zgodnie z Kodeksem pracy wynagrodzenie wypłacone musi zostać co najmniej raz w miesiącu, w stałym, ustalonym terminie i nie później niż w ciągu pierwszych 10 dni następnego miesiąca kalendarzowego.

Co do zasady, wypłata wynagrodzenia następuje na rachunek płatniczy wskazany przez pracownika. Wciąż możliwa jest jednak wypłata „do ręki”, a więc w gotówce, jeżeli tylko pracownik o to zawnioskuje.

Z wynagrodzenia za pracę mogą zostać potrącone pewne należności (np. na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych, czy też pokrycie wypłaconych wcześniej zaliczek). Potrącenia te nie mogą jednak przekraczać określonej przez prawo części wynagrodzenia.

Prawo do odpoczynku

Każdy pracownik ma ustawowe prawo do odpoczynku, które obejmuje co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku w tygodniu i 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku w trakcie jednej doby. Prawo do odpoczynku oznacza także przerwę w trakcie pracy, która wynosić musi zawsze co najmniej 15 minut, gdy dobowy wymiar czasu pracownika wynosi minimum 6 godzin. W razie pracy dłuższej niż 9 godzin przerwa ta musi trwać natomiast co najmniej 30 minut, a przy pracy dłuższej niż 16 godzin – minimalnie 45 minut.

Każdy pracownik zatrudniony na umowie o pracę ma także prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego, którego nie może się zrzec. Wymiar urlopu wynosi przy tym:

1. 20 dni – jeżeli pracownik zatrudniony jest krócej niż 10 lat;
2. 26 dni – jeżeli pracowników zatrudniony jest co najmniej 10 lat.

Okres zatrudnienia, o którym mowa, nie oznacza oczywiście zatrudnienia u jednego, obecnego pracodawcy, a u wszystkich dotychczasowych. Do okresu tego wliczają się także lata potrzebne do ukończenia zasadniczej lub równorzędnej szkoły zawodowej, średniej szkoły zawodowej, średniej szkoły ogólnokształcącej, szkoły policealnej i szkoły wyższej.

Prawo poszanowania dóbr osobistych pracownika

Pracodawca, zgodnie z Kodeksem pracy, zobowiązany jest szanować godność i dobra osobiste pracownika. Co się kryje pod tymi terminami? Oprócz oczywistości, takich jak poszanowanie zdrowia, wolności, nazwiska, wizerunku, nietykalności mieszkania, twórczości naukowej i artystycznej, należałoby wymienić również zachowanie tajemnicy korespondencji, czy tylko usprawiedliwione i proporcjonalne do celu kontrole.

Przykładowa kontrola służbowych e-maili jest więc przez pracodawcę dopuszczalna, ale tylko jeżeli pracownik wyrazi na to zgodę. To samo dotyczy wszelkich innych kontroli pracownika odnoszących się do jakościowego i ilościowego sprawdzenia jego pracy. Pracodawca nie może takiej kontroli wykonać bez wiedzy pracownika. Nie dotyczy to oczywiście sytuacji skrajnych i wyjątkowych, w których pracodawca ma uzasadnione przypuszczenia, że pracownik działa na szkodę firmy lub w sposób nieuprawniony.

Pracodawca nie ma również uprawnień do stosowania podsłuchu rozmów czy SMS-ów pracownika, nawet jeśli wykonywane były one z telefonu służbowego. Na natomiast prawo zamówić billing.

Wątpliwe jest także wykorzystanie przez pracodawcę w miejscu pracy kamer, jeżeli nie mają one na celu monitorowania bezpieczeństwa firmy, a jedynie sprawdzają jakość i ilość wykonywanej przez pracowników pracy.

Ochrona prawna pracownika w miejscu pracy

Jednym z podstawowych praw pracowniczych jest także prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Prawo to zawarte jest nie tylko w Kodeksie pracy, ale także w Konstytucji RP. Co to oznacza w praktyce? Przede wszystkim to, że każdy pracownik, przy niezwłocznym zawiadomieniu o tym przełożonego, może zaprzestać wykonywania pracy w przypadku, gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia.

Jeżeli chodzi o prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, to po stronie pracodawcy każdorazowo leży ciężar przekazania pracownikom wszelkich informacji o zasadach BHP i ewentualnych niebezpieczeństwach związanych z pracą na danym stanowisku.

I wiele więcej…

Opisane wyżej prawa to tylko niektóre wybrane prawa pracownicze, które wyszczególnione są w polskim Kodeksie pracy. Pamiętać należy także, że istnieje również szereg specjalnych praw, które przysługują tylko określonym grupom pracowników, np. kobietom w ciąży, rodzicom małych dzieci, pracownikom w wieku przedemerytalnym, czy osobom niepełnosprawnym.